Eigenlijk. Eigenlijk ga ik in de boekhandel al snel om bestsellers heen. Vast niet terecht, maar het is een soort reflex. Een laatste restje autonomie behouden in een wereld waarin algoritme en marketing ons stevig in de greep heeft? Die neiging heb ik ook bij de “blockbuster”-achtige tentoonstellingen van grote musea en die talloze herdenkingsjaren voor Grote Schrijvers en andere Grote Mensen. Misschien is het gelegen in die vaak (ook) door marketing gedreven, geforceerde en massale aandacht die het “spektakel” moet oproepen. Benauwend. Ik herinner mij een “Goethe-jaar” waarin de Goethe-boeken in Duitsland weer eens tot het plafond reikten. Geen idee welk jaar dat was en wat er nu weer uit het lange leven van Goethe als aanleiding genomen werd. Feit was: Goethe boeken en nog eens Goethe boeken. Van Joggen met Goethe tot koken met Goethe zal ik maar zeggen. Tuinieren met Goethe sowieso natuurlijk. (Go Ginko!) Mindfulness met Goethe. Tja, de man was “Universalgenie”, dus ook nog eens van alle (boeken)markten thuis. Geen ontkomen aan.
Voordat ik verder nu al over het boek vertel: ook Dora, de hoofdpersoon daarin heeft last van het benauwende van veel situaties. Dat schept al meteen een band met mij als lezer!
Maar ja, daar lag opeens Über Menschen van Juli Zeh.
Het was vakantie, ik was uitgerust.
Lesehunger.
Een fatale combinatie voor wilskracht.
Het boek keek me aan, ik keek terug en voor ik het goed en wel door had ging het mee naar huis. Daar kreeg ik geen spijt van.
Net als in “Unterleuten” (2016) gaat Zeh met haar personages het platteland op. Brandenburg. De vooroordelen en clichés liggen voor de hand. Daar regeert immers het “dumpfbackene Afd-Volk”, wat heb je daar als hippe Berlijnse (Zugezogene, dus ook dat cliché klopt) met een succesvolle carrière in de reclamewereld te zoeken behalve om voor je Instagram-vrienden de mythe en droom van de stadsbewoner bevestigen van “Platteland – waar het leven nog authentiek is”?
Hoe dan ook, hoofdpersoon Dora gaat er met haar hondje wonen. In een huis aan de rand van het fictieve dorp Bracken. Van haar laatste geld gekocht en letterlijk met haar laatste geld, zo blijkt, want even later verliest zij haar baan in Corona-tijden. Op de vlucht voor, ja, waarvoor niet? Het Corona-keurslijf, de gekte van de stad, het hersenloos hollen van project naar project in haar werk, de stroom onheilspellend nieuws, van klimaat, Brexit tot Donald Trump? Of haar verstikkende vriend Robert, die de strijd tegen Corona als een heilige missie opvat en er op toeziet dat alle regels foutloos opgevolgd worden en “Bleib gesund!” als een soort strijdkreet hanteert? Dan “stijgen de belletjes op in haar hoofd”, zoals Dora regelmatig merkt. Dan wordt het haar allemaal teveel.
Het boek lijkt clichématig van start te gaan, als blijkt dat haar – ja hoor, kale – buurman zich voorstelt als “Gote. Ich bin der Dorf-Nazi”. Ze vraagt nog even “Ost-Gote oder West-Gote? “, maar het komt toch echt van Gottfried. Achter Gote blijkt een tragische man schuilt te gaan (meer verklap ik niet…) en ook de andere dorpsgenoten passeren de revue. Stuk voor stuk door Zeh mooi uitgewerkte personages.
Dora raakt – of ze het wil of niet – betrokken in de gebeurtenissen. Gegijzeld tussen gevoelens van verbazing, afschuw, verontwaardiging, hulpeloosheid, eenzaamheid, angst, onvermoede wilskracht en verantwoordelijkheidsgevoel. Ze voelt zich heen en weer geslingerd tussen moeten oordelen, willen oordelen en niet kunnen oordelen.
Als tegenhanger voor die verwarrende omgeving van chaos en soms ook idylle is daar haar vader Jojo. Carrière-arts in de Charité èn in Münster. Type onkreukbaar, degelijk, intelligent. Hij lijkt een relict uit een tijd waarin alles nog overzichtelijk was en lijkt over een rotsvast kompas te beschikken om in deze chaotische wereld koers te houden. Dora vindt bij hem steun en houvast. En op de achtergrond is daar nog steeds haar moeder. Ook al is ze overleden, voor Dora is ze nog springlevend.
CONCLUSIE
Sommigen zien dit boek als een “Corona-roman”. Maar Corona is niet wat het verhaal uitmaakt. Anderen, zo las ik, zien het als een boek waarin rechtsradicaal gedachtengoed in de persoon van Gote als archetype „ruwe bolster blanke pit“ wordt vergoelijkt. Niets is minder waar in mijn ogen. Het knappe van dit boek is dat het tal van aspecten van het menselijk leven in tijden van nu bijeen brengt. Opgeroepen door een situatie die voor de hoofdpersoon letterlijk alles op scherp zet.
Dora’s zoektocht naar evenwicht, geluk en houvast, in een wereld die uit zijn voegen raakt, krijgt in Bracken een ongevraagde en vooral indringende spoedcursus. Dora belandt in situaties waar haar geweten het uit lijkt te schreeuwen, maar “Es gelingt ihr einfach nicht, eine Haltung zu finden. Vielleicht, denkt Dora, ist das Einnehmen von Haltungen nur so lange richtig und wichtig, wie man die Dinge aus sicherer Distanz betrachtet.” Über Menschen doet zijn naam eer aan, het is echt zo’n boek dat je aan het denken zet en gezien het actuele karakter ervan gebeurt dat des te indringender. Juli Zeh hanteert daarbij een scherpzinnige en levendige – bij vlagen humoristische – stijl, die nooit verveelt.
Helemaal met je eens en herkenbaar de afschrikking van ‚Bestsellers‘. Op een soortgelijke manier ben ik om dit boek gedraaid en heb het uiteindelijk toch gekocht nadat ik Unterleuten en Spieltrieb echt de moeite waard had gevonden. Wel een duidelijk herkenbaar ‚Juli-Zeh-boek‘.